Zmiana zawodowa jest zjawiskiem niezwykle złożonym i wielowymiarowym. Może występować w różnych kontekstach, mieć rozmaite przyczyny i być odbierana przez każdego w odmienny sposób. Otoczenie zewnętrzne nie wspiera. Zmienne i nieprzewidywalne życie sprawiło, że trudno dokładnie planować swoją przyszłość. Odczuwalna wolność stała się przywilejem a z drugiej strony obarczyła odpowiedzialnością za własne decyzje i kształtowanie swojego życia, w tym życia zawodowego.

Jak radzimy sobie ze zmianą zawodową? Jakie wzorce przyjmujemy? Czy są różnice między reakcją kobiet i mężczyzn na zmianę?

Odpowiedź na te pytania znalazłam w badaniach* przeprowadzonych przez Zuzannę Ewę Wojciechowską z Katedry Edukacji Ustawicznej i Andragogiki Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu Warszawskiego. W wyniku badania zostało wyróżnionych 6 wzorów reakcji na zmianę zawodową. Poszczególne strategie były bardziej lub mniej typowe dla każdej z płci. Oto one:

Wzór 1: Czerpanie siły z korzeni

Ten rodzaj strategii polega na wyborze branży, która jest spójna ze zdobytym wykształceniem. Skończony kierunek studiów stanowi tu stabilny fundament, daje poczucie pewności siebie i niweluje stres związany ze zmianą zawodową. Jest to rodzaj próby oswojenia nowej sytuacji poprzez odniesienie się do tego, co już jest znane – wiedzy, umiejętności czy nabytych wcześniej doświadczeń. Uczestnicy badania kierujący się tą strategią mówili:

To przecież nie było tak, że nagle grubą linią oddzielam swoje dotychczasowe życie zawodowe i zaczynam od początku, tylko raczej tak, że owszem, zaczynam coś kompletnie nowego, ale korzystam z tej wiedzy i doświadczeń, które mam.

Po prostu od razu zacząłem szukać zajęcia, na którym choć trochę się znam, nie brałem czegoś, co mi proponowali, nawet jeśli było lepiej płatne, wiedząc, że się w tym nie sprawdzę.

To edukacja akademicka i korzystanie z już znanych sposobów działania, daje poczucie kompetencji i umiejętności potrzebne do poradzenia sobie ze zmianą. Według badań ten styl jest typowy dla mężczyzn.

Wzór 2: Tkanie sieci wsparcia

Istotą tego wzoru jest poszukiwanie w sytuacji zmiany zawodowej tak zwanej „przyjaznej duszy”, a także czerpanie siły i inspiracji do działania ze wsparcia i pomocy szerszego otoczenia społecznego. Ten wzorzec przyjmują częściej kobiety niż mężczyźni.

Typowe dla tej strategii są słowa:

Zaczęłam dużo rozmawiać z bliskimi, jednak koleżanka poradziła mi taką grupę osób, które przeszły podobną sytuację i zaczęłam się z nimi kontaktować, to dodawało otuchy, że ktoś sobie już z tym poradził.

Kobiety przeżywające zmianę zawodową mają tendencję do tkania sieci wsparcia, złożoną z osób, którym ufają i na których pomoc mogą liczyć. Dzięki niej otrzymują wsparcie emocjonalne, porady oraz poczucie przynależności, współodpowiedzialności i wzajemności, nie czują się osamotnione w swoich działaniach i ewentualnych napotkanych problemach.

Wzór 3: Zawłaszczanie pola

Ta typowa dla mężczyzn strategia polega na aktywnym poszukiwaniu zmiany, wręcz wychodzeniu jej naprzeciw. Zmiana traktowana jest jako bodziec stymulujący rozwój, jako nowe możliwości. Wraz ze zmianą pojawia się potrzeba bycia pierwszym we wpływaniu na kształt i charakter działań zawodowych w konkretnym obszarze. Wśród wypowiedzi osób używających ten wzorzec zmiany, były:

Można mieć dwie postawy – można robić to, co ci powiedzą, że masz robić, albo można zawłaszczyć przestrzeń, czyli jak jest wolna przestrzeń, to ty ją zawłaszczasz. Skoro to jest wolne, to ja tu wchodzę albo używając piłkarskiego porównania  – wychodzisz na wolne pole, tam, gdzie piłka dopiero spadnie.

Kiedy doszło do fuzji naszej firmy z inną, od razu wiedziałem, że muszę zaistnieć w tej nowej konfiguracji, że to nie jest moment na ciche wykonywanie swojej pracy, tylko moment na wzięcie spraw we własne ręce, na „przejęcie steru”.

Osoby przyjmujące ten wzorzec są pewne siebie i przekonane do wypracowanych samodzielnie rozwiązań, nie obawiają się krytyki innych, działają bardzo dynamicznie i aktywnie. Chcą nadać kształt zmianie i jej skutkom, zanim zrobią to inni.

Wzór 4: Czerpanie siły z wewnętrznych zasobów

Ten wzorzec stosują osoby z wysoką samoświadomością i umiejętnością adekwatnej oceny posiadanych zasobów. Strategia ta polega na angażowaniu się w działania, które sprzyjają możliwości wykorzystania swoich mocnych stron i umiejętności. Warunkiem koniecznym do świadomego planowania własnej drogi zawodowej jest znajomość własnych możliwości i ograniczeń. Jedna z uczestniczek badania tak to ujęła:

Ponieważ nie lubię zmian i się ich boję, zawsze staram się w sytuacji zmiany stworzyć sobie takie jakby „bezpieczne środowisko”. Chodzi mi o to, że mogłabym na przykład szukać innej pracy i próbować znaleźć jakieś zajęcie, gdzie zapłacą mi więcej, ale nie robię tego, bo znam siebie. Po prostu staram się działać tak, jak będzie najlepiej dla mnie, bo wiem, jaka jestem.

Znajomość siebie pozwala kierować własnym losem bez zdawania się na przypadek, także wyznaczać sobie cel, który będzie spójny z rzeczywistymi możliwościami i podejmować takie działania, które umożliwią dalszy rozwój. Pogłębiona refleksja umożliwia odpowiedzieć sobie na pytanie: kim jestem i kim się staję poprzez zmianę, której doświadczam. Wśród badanych ta strategia była stosowana głównie przez kobiety.

Wzór 5: Wykorzystanie wzoru osobowego

Ten wzór działania jest charakterystyczny i dla kobiet, i dla mężczyzn. Polega na naśladowaniu działań innej osoby, wzorowaniu się na niej – zazwyczaj jest to przełożony albo inny autorytet, który posiada większe doświadczenie zawodowe, większą wiedzę i wykonuje pracę w stylu i jakości, które sami chcemy osiągnąć. Uczenie się przez naśladownictwo jest typowe zarówno dla dzieci, jak i dorosłych. Nie oznacza ono kopiowania zachowania drugiej osoby, tylko przejmowanie zachowań tych najbardziej cenionych, które dana osoba już samodzielnie rozwija i doskonali po swojemu. W praktyce może to wyglądać tak:

Miałem bardzo wymagającego, ale wydaje mi się również bardzo skutecznego i dobrego szefa. Był bardzo dobrym organizatorem i przy nim nauczyłem się przede wszystkim dobrej organizacji pracy, co potem bardzo ułatwiło mi późniejszą pracę. On również nauczył mnie, jak kierować zespołem i to właśnie później mi się bardzo przydało w pracy na stanowisku prezesa i szefa firmy.

Przejmowaniu podlegają nie tylko konkretne zachowania autorytetu. Źródłem czerpania wiedzy mogą to być również refleksje, myśli czy wspólne rozmowy. Poznawanie historii osoby, na której chcemy się wzorować, daje też szerszą perspektywę patrzenia na własne działania w życiu zawodowym.

Wzór 6: Zanurzenie w doświadczeniu zmiany

W niektórych przypadkach samo doświadczanie i przeżywanie zmiany jest sposobem na poradzenie sobie z nową sytuacją w obszarze zawodowym. Jeden z uczestników badania mówi tak:

Im takich punktów zwrotnych będzie więcej, tym każda następna zmiana wydaje się łatwiejsza, możliwa. Mając za sobą kilka takich zmian, każdy człowiek czuje się potem i pewniejszy, i czuje większą swoja wartość. I nawet nagła utrata pracy z jakichś obiektywnych czy innych powodów, nie przeraża go.

Powiem szczerze, dla każdego najtrudniejsza jest taka zmiana pierwsza.

Sam fakt poradzenia sobie z poprzednimi zmianami wywołuje u osób stosujących ten wzorzec wiarę w możliwość pozytywnego przejścia przez kolejne napotykane sytuacje zmian. Poprzez doświadczanie zmiany uczymy się radzenia sobie z nią – na poziomie emocjonalnym, mentalnym, praktycznym.

Przedstawiona typologia wzorów zmiany zawodowej wydaje się ciekawa dla lepszego zrozumienia siebie samego i własnych potrzeb. Może umożliwić przejrzenie się w innych strategiach i znalezienie w nich inspiracji dla siebie, jeśli np. mamy poczucie, że dotychczasowa strategia się nie sprawdza. Wydaje się być też interesująca dla osób, które mają w swoim otoczeniu osoby przechodzące przez zmiany zawodowe dla lepszego ich zrozumienia i wsparcia. Ja z tej wiedzy korzystam na co dzień pracując jako coach kariery w ramach programów outplacementowych i współpracy indywidualnej.

Z jakimi myślami, refleksją zostajesz po przeczytaniu tego artykułu? Podziel się ze mną i z innymi w komentarzu.

* badania zostały przeprowadzone na przestrzeni lat 2015-2016 w formule badania jakościowego, opartego o metodę wywiadów narracyjnych. Wywiady przeprowadzono z  26 osobami – 13 kobietami i 13 mężczyznami – mieszkańcami Warszawy, czynnymi zawodowo, z wykształceniem wyższym.

Agnieszka Jurkowska